Ontwerpende aanpak biedt City Deals innovatie en impact

Complexe opgaven hebben vaak nét een beetje meer nodig dan heel diep nadenken over oplossingen. Bijvoorbeeld: de vraag afpellen, of juist eerst verbreden; een frisse blik van buiten, die tot een ander gesprek leidt; het verbeelden van de toekomst. Een ontwerpende aanpak biedt tal van voordelen en kan vernieuwende uitkomsten opleveren, merken ze bij de City Deals van Agenda Stad. De oogst van een dag rondom innoveren en experimenteren.

Gezamenlijkheid en gemoedelijkheid staan voorop, én het mag constructief schuren. Dat is kenmerkend voor de inhoudelijke en dynamische bijeenkomsten van de Community of Practice (CoP) voor betrokkenen bij City Deals en Town Deal van Agenda Stad. Op 8 juli kwamen ze weer bij elkaar, tijdens een CoP over de kracht van een ontwerpende aanpak. In een sfeer van openheid gaan deelnemers met experts op zoek naar wat zij persoonlijk en professioneel kunnen leren om nieuwe oplossingen te bedenken voor maatschappelijke opgaven.

De CoP vindt dit keer plaats op De Ceuvel in Amsterdam-Noord. Deze duurzame broedplaats voor creatieve en sociale ondernemers op een voormalige scheepswerf in Amsterdam-Noord, ademt inspiratie. Van de unieke architectuur die afgedankte woonboten een nieuw leven geeft voor kunstenaars en ondernemers, tot de duurzame technieken die het terrein zoveel mogelijk zelfvoorzienend maken. De uitgelezen plek voor de circa 20 deelnemers om zich te buigen over de vraag hoe ontwerpkracht behulpzaam kan zijn voor de City Deals waaraan zij werken.

Voorbij het niet-weten, naar een explorerende mindset

Ontwerpkracht inzetten om te innoveren en experimenteren is juist voor City Deals heel belangrijk, houdt dealmaker Christopher Baan de aanwezigen voor. “City deals gaan over complexe maatschappelijke opgaven, over problemen waarop we het antwoord nog niet weten. Om voorbij het niet-weten te komen, moet je testen wat werkt.” De City Deal-aanpak geeft speelruimte om dat te verkennen. Dat maakt het een goede omgeving voor innoveren, zegt Baan.

Charlotte Moolenaar en Christopher Baan vertellen, geflankeerd door programmamanager Koen Haer (links)

Om het gebruik van ontwerpkracht in City Deals te stimuleren heeft Agenda Stad het Loket Ontwerpkracht opgezet. Charlotte Moolenaar, de drijvende kracht achter het loket, ziet inmiddels de mindset groeien. “Op een aantal plekken is er nog ruimte voor verbetering. Er liggen nog veel meer kansen om een ontwerpende aanpak deel te laten uitmaken van het proces. Het zou mooi zijn als dit een algemene aanpak wordt voor alle deals.”

Ontwerpkracht biedt een nieuw perspectief

Wat de waarde kan zijn van een ontwerpende aanpak, komt helder naar voren in de presentatie van Femke de Boer, impactversterker bij PONT. Aan de hand van een casus waarbij zij zelf als ontwerper betrokken was – een programma voor een langetermijnaanpak van waterveiligheid – laat ze zien hoe vier vaardigheden van ontwerpers bijdragen aan allerlei innovaties binnen het programma. Van het betrekken van onverwachte partners bij het vraagstuk (binnenvaartschippers en sociologen) tot het inbrengen van het perspectief van de paling; letterlijk, door met deelnemers van het programma de Amsterdamse gracht in te duiken.

Femke de Boer (PONT)

Deze aanpak leidt tot een nieuw perspectief op de vraag en dus op de oplossingen. Door de mogelijke oplossingen vervolgens te verbeelden, worden abstracte keuzes tastbaar.

Ontwerpkracht in Agenda Stad: waardevol, maar nog kwetsbaar

De Boer deed een verkenning naar de ontwerpende aanpakken bij Agenda Stad. Daaruit blijkt dat de aanpak waardevol is, maar kwetsbaar. “Er zijn veel pogingen gedaan om een ontwerpende aanpak meer in te bedden, bijvoorbeeld via het ontwerploket en publicaties, maar toepassing is vaak nog incidenteel.”

Ontwerp wordt gezien als iets extra’s, niet als kern van het proces, licht De Boer toe. En er is geen gedeeld beeld van wat een ‘ontwerpende aanpak’ eigenlijk is of doet. Bij complexe opgaven is het sowieso vaak onduidelijk wie ‘eigenaar’ is van een probleem, omdat het zoveel beleidsterreinen raakt. Het spreken van dezelfde taal is ook vaak nog een uitdaging. Tot slot zijn er vaak vastgeroeste structuren die innoveren in de weg zitten.

De Boer geeft vijf tips om een ontwerpende aanpak beter te laten landen:

1. Start met gedeeld eigenaarschap, niet met een ingehuurde sessie
2. Ontwikkel gezamenlijke taal – voorkom ontwerpjargon
3. Voeg een rol toe die ontwerp ‘draagt’, zoals een ateliermeester
4. Verbind ontwerp aan systeemniveau, niet alleen aan pilots
5. Maak een ontwerpende aanpak onderdeel van de opleiding tot dealmaker

Verrassende tools in CD Dynamische Binnensteden

Dan is het tijd om de voorbeelden uit de City Deals zelf onder de loep te nemen. In de City Deal Dynamische Binnensteden werken tien steden met partners aan een leefbare en aantrekkelijke binnenstad. De CD liet onder begeleiding van Jurian Strik diverse ontwerpers meedenken, met verrassende tools als resultaat, vertelt Christopher Baan.

Jurian Strik (links) en Christopher Baan vertellen over de inzet van ontwerpkracht in de City Deal Dynamische Binnensteden

Zo ontwikkelden ze een receptenboek, dat als stappenplan te gebruiken is om een strategie te ‘bereiden’ voor een bepaald gebied in de stad. Een mono>poly spel, vormgegeven als het originele bordspel, helpt om verschillende perspectieven en programma’s in beeld te krijgen. En een set tarotkaarten helpt stakeholders om complexe transformatieopgave van alle (onverwachte) kanten te bekijken en zo tot doorbraken te komen, zegt Baan. “Door met een kwinkslag en met andere ogen naar complexe of vastgelopen transformatie-opgave te kijken, kun je soms tot nog niet eerder bedachte strategieën en oplossingen komen.”

Tijdloze grachten: een City Deal als living lab

Het tweede praktijkvoorbeeld is dat van de City Deal Tijdloze Grachten. Daarbinnen innoveren sinds najaar 2024 zeventien partijen in hun (proef)projecten om kades, bruggen, werven te behouden of te renoveren. De aanleiding voor de City Deal was technisch: de vele grachten en hun infrastructuur zijn vaak sterk verouderd, maar wel van grote economische en culturele waarde. Het opknappen en vervangen daarvan vraagt intensieve samenwerking, legt programmamanager Annemarij Kooistra uit.

Annemarij Kooistra

“Het is erfgoed waar we trots op zijn, dat emoties oproept bij mensen. De economische kracht ervan is groot, en investeringen in herstel en behoud van tijdloze grachten kunnen als hefboom werken voor andere opgaven.” Kooistra wil de City Deal gebruiken als living lab, om te ontdekken wat werkt en hoe oplossingen opschaalbaar zijn. De deelnemers besteden daarom veel aandacht aan het leren van de elkaars experimenten.

Wederzijdse vooroordelen

Na een gezonde vegetarische lunch volgen korte presentaties van zeven ontwerpbureaus die beschikbaar zijn voor de City Deals. In deelsessies gaan de deelnemers en de ontwerpers vervolgens in gesprek over hun eigen praktijkvraagstukken. In het bouwen aan onderling vertrouwen is een nadere kennismaking onmisbaar.

In de deelsessies gebeurt dat door op speelse wijze stil te staan bij de wederzijdse vooroordelen. Zoals: ontwerpers zijn vrije denkers, stellen andere vragen en zijn goed in divergeren en convergeren: een vraagstuk eerst verbreden en verkennen om vervolgens af te pellen tot de kern. Ontwerpers kunnen ook wel lang blijven hangen in de ideeënfase. Er moet uiteindelijk wel een strik omheen, klinkt de aansporing.

Over dealmakers en projectleiders bestaan omgekeerd de vooroordelen dat ze gericht zijn op de lange termijn, ver van burgers af staan, vaak vastzitten in systemen en gebonden zijn aan politieke context. En soms zien ze ontwerpers enkel als een grappige interventie om de boel even op te schudden. Maar daarmee doe je ontwerpkracht tekort, luidt het weerwoord van de ontwerpbureaus.

De ontwerpers beantwoorden vragen uit de zaal

Kansen voor ontwerpkracht in City Deals

Al pratende komen de deelnemers tot een mooie lijst aan kansen die ze zien om ontwerpkracht in te zetten in hun City Deal. Bijvoorbeeld om de samenwerking te herontwerpen, en om ruimte te creëren voor dialoog op spannende momenten. Of om het leerproces tussen stakeholders te faciliteren. De ideale oplossing te verbeelden, of het ontwikkelen van een gemeenschappelijke taal.

Gevoed met inspiratie en nieuwe contacten sluiten de deelnemers de middag af met een borrel. Als de bijeenkomst iets duidelijk heeft gemaakt is het wel dat álles een ontwerpvraagstuk kan en mag zijn. En dat samenwerking met ontwerpers de City Deals veel impact kan opleveren. De gezamenlijke verkenning van ontwerpkracht tijdens deze dag heeft de eerste zaadjes daarvoor geplant.